Menderes’in İdamının Üzerinden 58 Yıl Geçti

Atatürk’ün keşfiyle milletvekilliğine giden yol
CHP il yönetiminde göreve başlayan Menderes, parti teşkilatını Aydın’da yeniden kurdu. Atatürk, Aydın’ı ziyareti kapsamında ilk başta kendisine iletilen “Eski SCF’liler il yönetimini ele geçirdi” iddiası üzerine CHP il yönetimini ziyaret etmek istememiş ancak heyetin ısrarı üzerine ziyaret gerçekleşmişti. Bu ziyaret kapsamında bir araya gelen Atatürk ve Menderes arasında soğuk başlayan görüşme 4 saat sürdü. Menderes’in görüşleri Atatürk’ün dikkatini çekti ve bunlardan bir rapor hazırlamasını istedi. Menderes, hazırladığı raporu Atatürk’e iletti. 1931 yılındaki erken seçimde aday olmadığı halde milletvekili seçilen Menderes, kendisini aday listesine Atatürk’ün koyduğunu öğrendi. Menderes, 1935, 1939, 1943 seçimlerinde CHP Aydın Milletvekili olarak aralıksız 14 yıl parlamentoda CHP grubunda görev aldı. Menderes, hükümetin Toprak Reformu Tasarısı’nın 1945’te Meclis’teki görüşmeleri sırasında sergilediği karşı duruş sonrasında siyaset sahnesinde tanınan bir isim haline geldi.

Dörtlü Takrir

İzmir Milletvekili Celal Bayar, Aydın Milletvekili Adnan Menderes, İçel Milletvekili Refik Koraltan ve Kars Milletvekili Fuat Köprülü, 7 Haziran 1945’te CHP Meclis Grubu’na kanunlardaki ve parti tüzüğündeki antidemokratik hükümlerin kaldırılmasını içeren bir önerge verdi.

Türk siyasi hayatına “Dörtlü Takrir” olarak geçen önergenin verilmesinin ardından Celal Bayar’ın deyimiyle “partide fırtına koptu”
Parti içindeki çatışma üzerine Başbakan Şükrü Saracoğlu basın toplantısı düzenleyerek Türkiye’de demokrasi olmadığına inananların Hükümete gazete kapatma yetkisi veren Basın Kanunu’nun 50. maddesini gerekçe gösterdiklerini ancak bunun savaş yıllarının getirdiği bir tedbir olduğunu savundu. Menderes’in Başbakan Saracoğlu’nun demecini gazete köşesinden değerlendirmesi parti içindeki rahatsızlığı daha da artırdı. Başbakan Saracoğlu’nun başkanlığında 21 Eylül 1945’te toplanan Parti Divanı, ülkede demokrasi olmadığını savunan Fuat Köprülü ve Adnan Menderes için ihraç kararı aldı. Refik Koraltan, ihraç kararını eleştirdiği için partiden uzaklaştırıldı. Celal Bayar ise Basın Kanunu’nun haberleşme hürriyetini sınırlayan 17. ve 50. maddelerinin değiştirilmesine dair tasarısı CHP Grup Toplantısı’nda reddedildiği için istifa etti.

Demokrat Parti’nin kuruluşu
Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1946’da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından kuruldu. Demokrat Parti’nin kuruluşu üzerinden 4 ay geçmeden erken seçim kararı alınarak önce yerel, ardından genel seçim sürecine girdi. 26 Mayıs 1946’da yapılan yerel seçimlere girmeme kararı alan Demokrat Parti, partilileri sandığa gidip gitmemekte serbest bıraktı. CHP’nin kazandığı 1946 genel seçimlerinde Menderes, memleketi Aydın’dan değil, Kütahya’dan milletvekili seçildi. DP Meclis Grubu’nda görev dağılımı yapılarak Meclis Grup Başkanlığına Celal Bayar, Grup Başkan Vekilliğine Fuat Köprülü, Yönetim Kurulu üyeliklerine Adnan Menderes, Emin Sazak, Yusuf Kemal Tengirşenk, Fuat Hulusi Demirelli, Ahmet Tahtakılıç ve Saim Ergenekon seçildi.

Demokrat Partinin 1950 seçimlerindeki zaferi
CHP Hükümeti 1 Mart 1950’de genel seçimlerin 14 Mayıs 1950’de yapılmasına karar verdi. Halkın Demokrat Parti’ye ilgisi, aday listelerinde de kendisini gösterdi. Büyük bir seçim kampanyası başlatan Demokrat Parti’de milletvekili adaylığına yoğun talep oldu. Adnan Menderes de İstanbul’dan milletvekili seçildi. Seçimlerde, Demokrat Parti yüzde 53 oy oranıyla, Meclisin yüzde 84’üne sahip oldu.

“Başvekil sizsiniz Adnan Bey”
Seçim sonuçlarının ardından Demokrat Parti Grubu’nda yapılan oylama sonucunda Bayar’ın Cumhurbaşkanı olmasına karar verildi. Adnan Menderes, Bayar’ı evinde ziyaret ederek Fuat Köprülü’nün başbakan olmasını önerdi. Bunun üzerine Bayar, “Başvekil sizsiniz Adnan Bey” diyerek Menderes’in parti liderliğini de almasını istedi. 22 Mayıs’ta kabinesini oluşturan Menderes, parti programını Demokrat Parti’nin 28 Mayıs’taki grup toplantısında açıkladı. Menderes, Demokrat Partinin seçim zaferini: “14 Mayıs, bir devre son veren ve yeni bir devir açan müstesna ehemmiyette tarihi bir gün olarak daima anılacaktır. Bu tarihi günün hatırasını yalnız partimizin değil Türk demokrasisinin bir zafer günü olarak yad ediyoruz.” ifadeleriyle yorumlamıştı.

Ezan aslına döndürüldü
Menderes, Demokrat Parti iktidarında, Anadolu halkı tarafından kabul görmeyen çok sayıda politikaya son verdi.  Dini özgürlüklerle ilgili attığı adımlar kapsamında Menderes, 1932 yılından itibaren Diyanet İşleri Başkanlığının talimatıyla uygulanan “Arapça ezan okuma yasağı”nı 18 yıl aradan sonra kaldırdı. Hükümet tarafından ezanın okunma şekli müezzinlere bırakıldı. Eğitim ve öğretim kurumlarından laiklik adına kaldırılan din eğitimi, Menderes döneminde, dördüncü sınıftan itibaren velinin isteğine bağlı olarak yeniden verilmeye başlandı. Menderes’in İzmir İl Kongresi’nde yaptığı konuşmadaki şu ifadeleri oldukça dikkati çekmişti:
“Şimdiye kadar baskı altında bulunan dinimizi baskıdan kurtardık. İnkılap softalarının yaygaralarına ehemmiyet vermeyerek ezanı Arapçalaştırdık. Mekteplerde din derslerini kabul ettik. Radyoda Kur’an okuttuk. Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır. Müslümanlığın bütün icapları yerine getirilecektir.”

Kore’deki başarının NATO üyeliğindeki etkisi
Menderes Hükümeti tarafından, 25 Temmuz 1950’deki Bakanlar Kurulu toplantısında Kore’ye askeri bir kuvvet gönderilmesine karar verildi. CHP’liler asker gönderme kararı alınırken kendilerine ve TBMM’ye danışılmamış olmasını eleştirdi. Bütün eleştirilere rağmen Türk askerinin Kore’deki başarısı Türkiye’nin NATO’ya üye olmasında etkili oldu. Türkiye tarafından NATO’ya girmek için ilk başvuru 11 Mayıs 1950’de yapılmıştı. Adnan Menderes Hükümeti döneminde ise Türkiye, 1952’de NATO’ya tam üye olarak kabul edildi.

Menderes’in ekonomik kalkınma atılımları
Devletin ekonomik hayata müdahalesini yoğun bir şekilde eleştiren Menderes, iktidara geldiği ilk günden itibaren ekonomide liberal bir politika izledi. Menderes’in politikalarıyla ekonomide kalkınma dönemine giren Türkiye’de, serbest piyasa ekonomisine geçişe hız verildi. İthalata getirilen kısıtlamaları kaldıran Menderes hükümeti tarafından kredi faizleri düşürülerek özel sektörün daha fazla kredi kullanımı teşvik edildi. Gelen kredilerin özellikle tarım alanında kullanılması önerilirken tarımda makineleşme çalışmaları başladı. Yabancı sermaye girişini teşvik etmek amacıyla yasal mevzuat hazırlanarak KİT’lerin özel sektöre devri öngörüldü. Marshall Planı’nın da katkısıyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. 1954 yılında Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu. Bu dönemde Türkiye’nin gayrisafi milli hasılası yılda ortalama yüzde 9 büyüdü.

1954 genel seçimlerinde ikinci büyük zafer
2 Mayıs 1954’te yapılan genel seçimlere katılım, hiçbir kanuni zorlama olmamasına rağmen yüzde 88,63 gibi oldukça yüksek bir oranda gerçekleşti. Demokrat Parti, yüzde 56 oy oranıyla Cumhuriyet tarihinin en yüksek oyunu aldı ve Meclis’teki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93’ünü kazandı.

Darbenin ayak sesleri “6-7 Eylül olayları”
Demokrat Parti’nin 1954’te kazandığı bu zaferin ardından, Kıbrıs’ta yaşanan sorunlar tüm ağırlığıyla hissedilmeye başlandı. Kıbrıs konusunun müzakere edilmesi için 29 Ağustos 1955’te gerçekleştirilen Londra Konferansı’ndan, Türkiye’de yaşanan “6-7 Eylül olayları” nedeniyle bir sonuç alınamadı. “Atatürk’ün evinin bombalandığı”na ilişkin bir haberle başlayan “6-7 Eylül olayları”, sıkıyönetim ilan edilerek ancak bastırılabildi. Olaylar bastırılana kadar İstanbul’da Rumlara ait çok sayıda kilise, okul, iş yeri yakıldı, yağmalandı. Binlerce Rum, uzun yıllardır yaşadıkları topraklardan ayrılmak zorunda kaldı.

1957 genel seçimleri
Demokrat Parti, 27 Ekim 1957’de yapılan genel seçimlerde yüzde 9,3’lük kayıpla yüzde 47,30 oy aldı. Menderes, seçimlerin ardından parti içinde bir özeleştiriye giderek seçim sonuçlarını teşkilatın yeterince çalışmamasına, basında yer alan yalan haberlere bağladı.

İnönü’nün “şartlar tamam olduğunda ihtilal meşru haktır” sözü
18 Nisan 1960’ta TBMM’de “muhalefet ve basının faaliyetlerini incelemek” amacıyla Demokrat Partili 15 milletvekilinden oluşan Tahkikat Komisyonu kuruldu. Bu komisyon nedeniyle, CHP yöneticileri Demokrat Parti’yi diktatörlüğe gitme amacında olmakla suçladı. CHP Genel Başkanı İsmet İnönü: “Şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilal meşru bir haktır.” şeklindeki meşhur sözünü, bu komisyonun kurulmasının hemen ardından ifade etmişti.

“Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun bundan ala hürriyet mi var”
Basında yer alan iddialar ve oluşturulan hava, büyük öğrenci olaylarının yaşanmasına neden oldu. İlk büyük öğrenci gösterisi 19 Nisan’da Kızılay’da düzenlendi. Öğrenciler, bu olayların ardından “555K” koduyla, 5 Mayıs’ta saat 5’te Kızılay Meydanı’nda toplandı. Adnan Menderes, kendisine karşı eylem yapılan yere giderek, eylemcilerin arasına girdi. O sırada bir genç Menderes’in boğazını sıktı. “Ne istiyorsun?” diye sorduğu gençten “Hürriyet istiyorum.” cevabını alan Menderes, “Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun bundan ala hürriyet mi var?” ifadelerini kullandı.

İstanbul Beyazıt Meydanı’nda üniversite öğrencilerinin eylemi sırasında orman fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz polis kurşunuyla hayatını kaybetti.
Yaşanan bu hadiseden sonra basında doğruluğu kanıtlanamayan haberlere yer verildi. Menderes’in “öğrencileri toplatarak kıyma makinelerinden geçirdiği, cesetlerini asfalta karıştırdığı” iddiaları, kamuoyunda tepkiyle karşılandı ancak bu iddiaların gerçek olmadığı, 1960 askeri darbesinden sonra Milli Birlik Komitesi’nin bu öğrencilerin tespiti için açtığı araştırma komisyonuna hiçbir ailenin başvurmamasıyla ortaya çıktı.

27 Mayıs 1960 askeri darbesi
Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki bazı general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Milli Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960’ta sabaha karşı yönetime el koydu. Adnan Menderes, aynı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra diğer tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi. Yassıada’daki yargılamalar, 14 Ekim 1960’ta başladı ve 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Yargılamalar sonucunda Adnan Menderes 17 Eylül 1961’de Yassıada’da idam edildi.

“Yeter söz milletindir.” diyerek çıktığı siyaset yolunda güçlü Türkiye hayalini politikaları ve kalkınma atılımlarıyla gerçekleştirmeye çalışan Menderes, “demokrasi şehidi” olarak tarihine geçti. TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının itibarları iade edildi. Aynı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu’nun naaşı, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet töreniyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.

Adnan Menderes idam edilişinin 58. yılında anıldı
Merhum Başbakan Adnan Menderes, idam edilişinin 58. yılında Topkapı’daki Anıt Mezar’da düzenlenen törenle anıldı. Merhum Başbakan Adnan Menderes, idam edilişinin 58. yıl dönümünde anıldı. Topkapı’da bulunan Anıt Mezar’da düzenlenen tören okunan Kur’an ile başladı.  Törene katılan İçişleri Bakanı Süleyman Soylu, Merhum Başbakan Menderes’le birlikte Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ı rahmet ve minnetle andığını söyledi. Soylu: “17 Eylül 1961’de Adnan Menderes ve arkadaşları Türk demokrasisi ile beraber bir cinayete kurban gitmiştir. Toplumun istisnasız tüm kesimleri, bu meseleyi böyle ifade edecek cesarete sahip oldukları zaman, bilmeliyiz ki hiç kimse Türk demokrasisine, milletin iradesine, böyle bir taarruza bir daha meyil edemeyeceklerdir. Etse bile milletimiz izin vermeyecektir. Eğer bu millet 15 Temmuz gecesi, darbecilerin uçaklarına, tanklarına karşı meydanlara inmiş, şehit olmuş, gazi olmuş, ülkenin istikrarına ve demokrasisine sahip çıkmışsa işte bunun sebebi şurada her yıl yaptığımız buluşmalar, darbecilere okuduğumuz lanetler, darbeye karşı oluşturduğumuz ortak demokrasi bilinci ve teyakkuzudur.” diye konuştu. Merhum Başbakan Adnan Menderes ve arkadaşlarına çok büyük iftiralar atıldığını söyleyen Soylu: “Bu insanların karşı karşıya kaldıkları iftiralar, sadece bu insanların şahsına atılan iftiralar değildir. Bu millete atılan iftiralardır. ‘Siz severseniz, siz iktidara getirirseniz, siz tutarsanız, siz dua ederseniz, siz onlarla beraber olursanız, sizin sevdiklerinizi böyle yaparız’ diye millete yapılan bir hakarettir.” ifadelerini kullandı.

Konuşmasında demokrasi mücadelesinin yanı sıra PKK ile mücadelede kararlılık vurgusu yapan Soylu: “PKK terörüyle mücadele ediyoruz ve Allah’ın izniyle neredeyse bitirme noktasına geldik. Kesintisiz operasyon yapıyoruz. Bir yandan içerde jandarmamız ve jandarmamız tarafından gerçekleştirilen terör operasyonları, diğer yandan Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından gerçekleştirilen terör operasyonları, diğer yandan ‘Pençe Harekatı’ bu ceraatı Türkiye’nin bağrından çekip alıyor. Son iki yılda yurt içi terörist mevcudu yüzde 78 oranında azalmış ve 600’ün altına düşmüştür.” dedi.

“Türkiye’nin demokrasisine ağır bir darbe yapılmıştır”

Törene katılan Adnan Menderes’in gelini Ümran Menderes de acılarının hala tazeliğini koruduğunu ifade etti. Sesi titreyerek konuşmasını sürdürebilen Ümran Menderes: “27 Mayıs 1960 tarihinde Türkiye’nin demokrasisine ağır bir darbe yapılmıştır. Demokrasi katledilmiştir. Halk iradesinin yok sayılması siyasi tarihimizde kara bir leke olarak yerini almıştır. Keşke bunlar hiç yaşanmasaydı. Akılalmaz işkencelere, hakaretlere maruz kaldılar. Buna rağmen ölüme giderken bile ilkelerini düşünüyorlardı. Darbeler, kalkışmalar hiç olmamalıydı. Ülkemize çok pahalıya mal oldu. Hizmetler durdu. Çok iyi yetişmiş politikacılar, politikadan uzaklaştırıldı. Başvekilimiz ve diğer vekillerimiz düzmece bir mahkeme tarafından idama mahkum edildiler. Neticede akılda kalan ‘köpek’ ve ‘bebek’ davası oldu.” diye konuştu.

15 Temmuz Şehitlerini rahmetle anan Menderes, Türkiye’nin zor bir süreçten geçtiğini ancak bunların üstesinden gelineceğini ifade etti. İstanbul Valisi Ali Yerlikaya ise Adnan Menderes’in milletin gönlünde silinmez bir yer edindiğini, darbecilerin ise milletin vicdanında hak ettikleri müebbet hükmü giydiklerini vurguladı. Tören, Demokrasi Şehitleri’nin mezarları başında okunan Fatihalar ile sona erdi. Öte yandan İçişleri Bakanı Süleyman Soylu ve İstanbul Valisi Ali Yerlikaya Turgut Özal’ın Anıt Mezarı’nı da ziyaret ederek dua etti.

İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanı Ekrem İmamoğlu ve Zeytinburnu Belediye Başkanı Ömer Arısoy da törene katılanlar arasında yer aldı.

Cumhurbaşkanı Erdoğan’dan ‘Menderes ve arkadaşlarını’ andı

Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Adnan Menderes ile Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ın idam edilmelerinin 58. yılı dolayısıyla mesaj yayımladı. Mesajında; Menderes’in, ömrünü Türkiye’nin demokratikleşmesine, gelişmesine, güçlenmesine ve kalkınmasına adamış büyük bir devlet adamı olduğunu vurgulayan Cumhurbaşkanı Erdoğan, idam edilişinin 58’inci yıl dönümünde kendisini büyük hüzünle yad ettiğini belirtti. Erdoğan: “Merhum Menderes, Başbakanlığı döneminde verdiği büyük mücadele ile Türkiye’nin ekonomik açıdan daha müreffeh, siyasi olarak daha demokratik ve özgür bir ülke haline gelmesi için çalışmıştır. ‘Yeter söz milletindir’ şiarıyla 10 yıl boyunca aralıksız süren bu millete hizmet yolculuğu, 27 Mayıs 1960 darbesinin ardından elim bir sonla bitmiştir.” değerlendirmesinde bulundu. Gerek Yassıada Mahkemeleri sırasında gerekse 16-17 Eylül 1961 tarihinde yaşananların millet hafızasında derin yaralar açtığını aktaran Erdoğan, şunları kaydetti:
“Vefatlarının üzerinden geçen 58 seneye rağmen, merhum Menderes ve arkadaşlarının halen hayırla ve şükranla yad edilmelerinin sebebi, milletimizin safında yer almış olmalarıdır. Merhum Menderes’in demokrasi ve kalkınma mücadelesinde attığı cesur adımlar, bizler için ilham kaynağı olmayı sürdürüyor. Yakın siyasi tarihimizin mümtaz şahsiyetleri arasında yer alan merhum Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ı vefatlarının 58’inci yıl dönümünde bir kez daha tazimle yad ediyorum. Milletimizin gönlünde şehit sıfatıyla yerini almış olan Menderes ve arkadaşlarına Allah’tan rahmet, necip milletimize başsağlığı diliyorum.”

Kaynak: AA